Sterilizasyon Nedir, Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon Yöntemleri
Dezenfeksiyon, antisepsi ve yıkama ile temizlik işlemleri mikroorganizmaların yok edilmesi veya sayıca azaltılması için yapılan uygulamalardır. Sterilizasyon; bakteri sporları dahil bütün canlı mikroorganizmaların öldürülmesidir. Cerrahide infeksiyonlardan korunmak için vücut dokuları ile temas edecek aletlerin ve vücuda injekte edilecek preparatların steril olması gerekir. Patojen mikroorganizmalarla kirlenmiş atık maddeler de çöpe atılmadan önce steril edilmelidir.
Steril edilecek olan eşyanın sterilizasyondan sonra tekrar kontamine olmaması için dış ortamla ilgisinin kesilmesi lazımdır. Gerekli önlemler alınmamış steril eşya, havada bulunan tozlarla ve tozlar üzerindeki mikroorganizmalarla kirlenir ve sterilitesi bozulur. Bundan dolayı, steril edilecek eşya uygun poşetler içinde veya alüminyum folyo ile sarılarak ya da tromel gibi kaplar içinde steril edilir. Herhangi bir işlem yapılırken açılacak steril kabın ağzının alevden geçirilmesi ve mümkün olduğu kadar kısa sürede tekrar kapatılması gerekir.
Sterilizasyon işlemleri fiziksel ve kimyasal yöntemlerle yapılır. Temiz eşyaların sterilizasyonu kirli eşyaların sterilizasyonundan daha kolay olur. Organik maddeler mikroorganizmalar için bir zırh gibi koruyucu görev yaptığından, kirlilikler içinde yer alan mikroorganizmaların yok edilmesi daha güç olmaktadır. Bu yüzden sterilizasyon işleminden önce eşyalar yıkanarak temizlenmelidir. sterilizasyon için önce yıkama işlemi tatbik edilir ve ısıya dayanıklı materyal ısı yardımıyla, ısıya dayanıklı olmadığı düşünülen materyal ise etilen oksit veya düşük ısılı buhar+formaldehitle veya glutaraldehit preparatları ile soğuk sterilizasyona tabi tutulurlar.
Sterilizasyon Çeşitleri
Isı ile Sterilizasyon
Bu yöntem, yüksek sıcaklıkla mikroorganizma proteinlerinin denatüre olması temeline dayanır. Uygulanması kolay ve ucuz olduğundan ve güvenilir sonuç verdiğinden, en sık kullanılan sterilizasyon yöntemidir. Bu işlemde steril edilecek madde veya eşyanın ısıya dayanıklı olması gerekmektedir.
Etkili faktörler şunlardır:
• Isı derecesi: Steril edilecek maddenin cinsine göre, ısı yükselmesiyle daha kısa sürede sterilizasyon sağlanır.
• Süre: Isı derecesi ile ters orantılıdır. Isı derecesi yükseldikçe sterilizasyon süresi kısalır.
• Ortamın nemi: Nem arttıkça daha düşük ısı derecelerinde, daha kısa zamanda sterilizasyon sağlanır. Mikroorganizma içindeki su miktarı arttıkça da sterilizasyon kolaylaşır. Çünkü proteinler daha çabuk koagüle olur. Proteinlerin koagülasyonu için ortamda en az % 50 oranında su bulunmalıdır. Su içeriği % 5-10 arasında olduğundan, bakteri sporları sterilizasyona daha çok dayanıklıdır. Nemli ortamlarda proteinlerdeki sülfidril bağları (SH) açılır ve küçük peptid bağları oluşur. Bu moleküllerde yeni hareketli bağlar meydana gelerek yapı değişikliklerine neden olur ve koagülasyon gelişir.
• pH: Asidik veya bazik ortamlarda nötr ortama göre daha kolay ısı etkisi görülür.
• Osmotik basınç: Ortam yoğunluğunun az veya çok olması ısıyı etkileyen faktörlerdir.
Nemli Isı ile sterilizasyon: Su buharı kuru sıcak havadan daha elverişlidir. Buharın öldürücü etkisi daha fazladır ve eşyayı daha çabuk ısıtır. Pamuk, yün, kumaş, kağıt ve diğer gözenekli maddelere buhar kolaylıkla nüfuz edebilir. Buhar soğuk yüzeyle temasa geldiğinde yoğunlaşarak su damlaları oluşur, bu sırada ısısını yüzeye bırakır. Yoğunlaşan buhar temas ettiği mikroorganizmaları öldürmek için gerekli nemli ortamı sağlar. Nemli ısı ile sterilizasyon için kuru sıcak havayla yapılacak olan sterilizasyondan daha düşük ısılar yeterli olmaktadır.
Basınçlı buhar ile sterilizasyon: Buharla doymuş bir ortamda ve 100°C'den yüksek ısı ile yapılan sterilizasyondur. Yüksek ısıya dayanıklı olabilen maddeler bu işlem için kullanılan otoklav denilen aletlerde steril edilirler. Koch kazanının olmadığı yerlerde hava musluğu ve kapağı sıkı kapatılmamış otoklavlar da 100°C'da çalışan Koch kazanı gibi kullanılabilir.
Kaynatma ile sterilizasyon: 100°C'de 5-10 dakika kaynatma ile mikroorganizmaların vejetatif şekilleri ile bazı bakterilerin spor şekilleri ölür. Bu nedenle 100°C'de 5-10 dakika ısıtma dezenfeksiyon sağlarken 100°C'de 30 dakika ısıtma sterilizasyon sağlar. Bu madeni kap içinde pens, makas, bisturi gibi madeni eşyalar kendilerini aşan su içinde kaynatılırlar. Musluk suyu kireçli olabileceğinden damıtık su tercih edilir. Kaynatılmış eşya, önceden steril edilmiş pens ile çıkarılır. Kısa süre bir aleve yakın bölgede bekletilerek kurutulur ve kullanılır.
Tindalizasyon: Yüksek ısı ile bozulabilecek sıvı maddeler belirli sıcaklıklarda birkaç gün üst üste tutularak steril edilirler. Örneğin, hidrolize olabilen çözeltiler 70°C'de, serum gibi proteinli maddeleri içerenler 56°C'de, aşılar ve şekerli çözeltiler 100°C'de tutulurlar. Benmari (su banyosu) içinde su ısıtılır. İçinde steril edilecek çözeltiler bulunan tüp veya şişeler su içine daldırılır. Isıtma süresi çoğunlukla 1 saattir. İşlem 3 gün üst üste tekrarlanır. Dirençli sporlar için daha uzun süre de tutulabilir. İşlem aralarında materyal +4°C'de bekletilir. Tindalizasyon az kirli çözeltilerle daha iyi sonuç verir. Bu nedenle kullanılacak cam eşyanın daha önceden diğer basit metodlarla steril edilmesi, içine madde konduktan sonra tindalize edilmesi önerilir.
Kuru su ile sterilizasyon: Kızıl dereceye kadar ısıtma, alevden geçirme veya Pasteur fırını kullanılarak gerçekleştirilir. Nem faktörü ortadan kalktığı için çok yüksek ısılar gerektirir. Bu nedenle 170°Cde 1.5 saat veya 160°C'de 2 saatte sterilizasyon sağlanır. Cam, madeni eşya, tozlar ve bazı yağlar Pasteur fırınlarında steril edilebilirler, sıvılar ve kumaş türü eşyalar steril edilemezler.
Etilen Oksitle Sterilizasyon: Etilen oksit, ısıya duyarlı olan kıymetli araç ve gerecin steril edilmesi için hastahanelerde yaygın olarak kullanım alanı bulmaktadır. Aletler için korozif etkisi olmayan, penetrasyonu yüksek, doğru kullanıldığında, çok etkili bir gaz dezenfektandır. Buna karşılık patlayıcı, yanıcı özellikleri olan, toksik bir preparat olarak bilinmektedir. Patlayıcı özelliğini azaltmak amacıyla çoğunlukla karbondioksit veya azot gibi bir inert gazla karışım halinde kullanılır. Son yıllarda saf etilen oksit de kullanılmaktadır. Ancak bu cihazların çok iyi havalandırma sistemleri bulunmaktadır. Etilen oksitle çalışan sterilizatörlerin havalandırma özelliği olan yerlerde, uzman kişiler tarafından kullanılması gerekir.
Işınlarla Sterilizasyon: Isı ve diğer yöntemlerle steril edilemeyen ortamların sterilizasyonunda ışınlardan yararlanılır. Kullanım alanı sınırlıdır. Bu ışınların çevreye de etkili olmaları nedeniyle önlem alınarak uygulanmaları gereklidir.
UV ışınları ile sterilizasyon: 253 nm dalga boyundaki UV ışınları daha çok havayı ve yüzeyleri steril etmek için kullanılır. Suların sterilizasyonu için uygundur. Işınların dalga boyları kısaldıkça mikroorganizmaları öldürücü etkileri çoğalır. Ancak etki alanları azalır. Güneş ışınları içerdikleri UV ışınlar nedeniyle yüzeylerdeki mikroorganizmaları öldürür. Mikroorganizmanın inaktive olması için UV enerjisini absorbe edebilmelidir. Ameliyathaneler, doku kültürü yapılan odalar, antibiyotiklerin hazırlandığı odalar ultraviyole ışınlarının kullanılabildiği yerlere örnek olarak gösterilebilir
Diğer ışınlar: X ışınları, dalga boyu büyük olduğundan, mikrobisit özelliktedir. Gama ışınları, bakterisitdir, derinlere nüfus edebilir, tüm alan ışınlanabilir, zararlı etkilerinden dolayı fazla kullanılmaz. Beta ışınları, ışığa yakın hızda hareket ederler, ortama kolay diffüze olurlar, suların sterilizasyonunda kullanılırlar.
Filtrasyon Nedir: Sıvı içinde bulunan süspansiyon halindeki katı parçacıklarının (örneğin mikroorganizma hücrelerinin) uygun büyüklükteki bir filtreden süzülerek yapılan ayırma işlemidir. Genellikle mikrobiyoloji laboratuvarlarında kullanılmaktadır. Cerrahi branşlarda uygulama alanı yoktur.