Coğrafi Koordinatlar
Paraleller: Ekvator'a paralel olarak 1° aralıklarla geçtiği varsayılan dairelerdir.
Ekvator Nedir: Kutup noktalarına eşit uzaklıkta olan ve Dünya'nın en şişkin yerinden geçtiği kabul edilen çizgidir. Ekvator Dünya'yı iki eşit yarımküreye ayırır.
Paralellerin Özellikleri:
En büyük paralel Ekvator'dur.
Paralel dairelerinin boyları, Dünya'nın şekli nedeniyle Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe kısalır ve kutup noktalarında uzunluk sıfır olur. Yani nokta halini alırlar.
Aralarındaki uzaklık birbirine eşit ve 111 km. dir.
90 tanesi Kuzey, 90 tanesi Güney Yanmküre'de olmak üzere toplam 180 paralel vardır.
Enlem Nedir: Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın Ekvator'a olan uzaklığının açı cinsinden değerine enlem denir.
Örneğin; istanbul 41° 00' 16" Kuzey enlemindedir denildiği zaman, istanbul'un Ekvator'a olan uzaklığı açı cinsinden ifade edilmiş olur.
Enlemler Dünya'nın şekline bağlı olarak Alçak, Orta ve Yüksek enlemler diye üçe ayrılır.
Özel Enlemler
Enlem ve Özel İsmi
0° Paraleli - Ekvator
23° 27' Kuzey Enlemi - Yengeç Dönencesi
23" 27' Güney Enlemi - Oğlak Dönencesi
66°33' Kuzey Enlemi - Kuzey Kutup Dairesi
66° 33' Güney Enlemi - Güney Kutup Dairesi
90° Kuzey Paraleli - Kuzey Kutup Noktası
90° Güney Paraleli - Güney Kutup Noktası
Dönenceler ve kutup dairelerini belirleyen temel etmen Dünya'nın eksen eğikliğinin derecesidir. Eksen eğikliği değişirse dönence ve kutup dairelerinin yerlerinde de değişme olur.
Eksen eğikliği 23° 27' dır ve bu açı yılın hiçbir gününde değişmez.
Ekvator'un Özellikleri:
Kutuplara eşit uzaklıktadır. Dünya'yı Kuzey ve Güney Yarımküre olarak iki eşit parçaya ayırır.
Paralellerin en uzunu ve başlangıcıdır. 0° ile ifade edilir.
Güneş ışınlarını yılda iki kez (21 Mart-23 Eylül) dik açıyla alır.
Çizgisel hızın en fazla olduğu paraleldir.
Yıl boyunca gece - gündüz süresi hiç değişmez (12 saat gece - 12 saat gündüz).
Dönencelerin Özellikleri:
Dönencelerin yerlerini eksen eğikliği belirler.
Güneş ışınlarının en son dik düştüğü yerlerdir.
Dönenceler üzerindeki her nokta güneş ışınlarını yılda bir kez dik alır.
Ekvator'a 23° 27, kutuplara 66" 33' uzaklıkta bulunurlar.
Kutup Dairelerinin Özellikleri:
Kutup dairelerinin yerini eksen eğikliği belirler.
Ekvator'a 66° 33', kutuplara 23° 27' uzaklıkta bulunurlar.
Kutup dairelerinden sonra sürekli gündüz ve geceler başlar.
Kutup Noktalarının Özellikleri:
Yerlerini Dünya'nın şekli belirler.
Çizgisel hız sıfırdır.
Ekvator'a 90° uzaklıkta bulunurlar.
Meridyenlerin birleştiği yerdir.
Altı ay gece, altı ay gündüz yaşanır
Meridyenler: Bir kutuptan diğerine uzanan, Ekvator'u birer derece aralıklarla dik kesen çizgilerdir.
Meridyenlerin Özellikleri:
Başlangıç Meridyeni İngiltere'nin Greenvvich Gözlemevi'nden geçer.
180 tane doğuda, 180 tane batıda olmak üzere 360 tanedir.
Tüm meridyenlerin uzunlukları birbirine eşittir.
Bir meridyeni tamamlayan diğer meridyene anti-meridyen denir. Başlangıç Meridyeni'nin antimerid-yeni 180° meridyenidir.
İki meridyen arasındaki uzaklık Ekvator'dan kutuplara doğru giderek azalır ve kutup noktalarında birleşir.
Ardışık meridyenler arasındaki kuşuçuşu uzunluk Ekvator'da 111 km. dir.
Boylam: Dünya üzerinde herhangi bir noktanın Başlangıç Meridyeni'ne (Greenvvich) olan uzaklığının derece, dakika, saniye cinsinden (açı) değerine boylam denir.
Örneğin; İstanbul'un Başlangıç Meridyeni'ne uzaklığı 28° 58' 59" dir.
Enlemin Etkileri
Güneş ışınlarının düşme açısı Ekvator'dan kutuplara gidildikçe daralır. Buna bağlı olarak kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık değerleri azalır, gölge boyları uzar.
Güneş ışınlarının düşme açısına bağlı olarak farklı iklim kuşaklarının oluşmasını sağlar. Enlem en çok sıcaklık, dolayısıyla da iklim üzerinde belirleyicidir. İklim de aşağıdakiler üzerinde belirleyici rol oynar (Özel konum koşullarının da etkisiyle):
Ortalama sıcaklık değerleri
Yağış miktarı ve şekli
Basınç ve rüzgâr koşulları
Deniz suyunun sıcaklığı ve tuzluluğu
Kalıcı kar ve buzulların yükselti sınırı
Tarımın ve ormanın yükselti sınırı
Akarsu rejimleri
Doğal bitki örtüsü
Görülen toprak tipleri
Yetiştirilen tarım ürünlerinin çeşidi
Hayvan türleri
Nüfus dağılışı
Yerleşme tarzı ve mesken tipleri
Yürütülen ekonomik etkinlik türü
Sosyal yaşantı (giyim - kuşam şekli)
Aydınlanma alanı kutuplara doğru gidildikçe genişler.
Güneş'in öğle vakti ulaştığı yükseklik ve güneşlenme süresi enleme göre değişir.
Dünya'nın ekseni çevresindeki çizgisel dönüş hızı enleme göre değişir.
Gece ile gündüz süreleri arasındaki fark, Ekvator'dan uzaklaştıkça artar.
Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe; Azalanlar:
Güneş ışınlarının düşme açısı
Güneş'in ufuk düzlemi üzerindeki yükseltisi
Ortalama sıcaklık değerleri
Kalıcı kar ve buzulların yükselti sınırı
Deniz suyunun sıcaklığı ve tuzluluk oranı
Dünya'nın ekseni çevresindeki çizgisel dönüş hızı
Atmosferin kalınlığı
Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe Artanlar:
Gece - gündüz süreleri arasındaki fark
Güneş'in doğuş ve batış süresinin uzunluğu
Kar yağışlarının miktarı
Cisimlerin gölge boyu uzunlukları
Yerçekimi kuvveti
Güneş ışınlarının atmosferde tutulma oranı
Bir yerin yerel saatini belirler.
Bir yerin bulunduğu saat dilimini belirler.
Yerel Saat nedir: Bir yerin Güneş'e göre konumuyla belirlenen saatidir.
Dünya ekseni çevresinde dönerken bütün meridyenler teker teker Güneş'in karşısından geçer.
Bir noktanın üzerinde bulunduğu meridyen tam Güneş'in karşısına geldiği anda o noktada yerel saat 12.00 dir, öğle vaktidir, güneş ışınları en büyük açıyla düşer ve gölge boyu en kısadır.
Ardışık iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır (Nedeni: Dünya'nın dönüş hızı).
Bu nedenle, her meridyenin yerel saati farklıdır.
Meridyenler arasındaki uzaklık kutuplara gidildikçe azalmasına rağmen, ardışık iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır ve değişmez (Nedeni: çizgisel hızın kutuplara doğru azalması)
Dünya'nın dönüş yönü batıdan doğuya doğru olduğu için, doğudaki bir nokta Güneş'i daha önce görür. Bu nedenle doğudaki bir merkezin yerel saati daha ileridir.
Saat Dilimleri: Yerküre ekseni çevresindeki hareketini 24 saatte tamamlar. Bu sürede 360 meridyen sırayla Güneş'in karşısından geçer. Buna göre Dünya, 360 : 24 = 15° lik 24 saat dilimine ayrılmıştır.
Başlangıç Meridyeni'nin 7° 30' doğusu ile 7° 30' batısı arasında kalan dilim başlangıç saat dilimidir. Saat dilimleri Başlangıç Meridyeni'nden doğuya doğru numaralanmıştır. Her saat diliminin ortasından geçen meridyenin yerel saati, o saat diliminin ortak saati olarak kabul edilir.
Ulusal Saat
Ülkenin sınırları içinde, farklı bölgelerdeki zaman birliğini sağlamak üzere bir yerin yerel saati o ülkeninin ortak saat ayarı olarak kullanılır. Buna ulusal saat denir.
Bir ülkede ulusal saat uygulamasına gidildiğinde ülke sınırları içerisinde yerel saat farkları dikkate alınmaz.
Türkiye 26° - 45° Doğu meridyenleri arasında bulunduğu için; doğu ucu ile batı ucu arasında 76 dakikalık zaman farkı vardır ve 2. saat dilimi ile 3. saat dilimi içerisinde yer alır.
Ülkemizde gün ışığından daha çok yararlanmak (enerji tasarrufu yapmak) üzere yaz ve kış saati uygulamasına geçilir. Kış saati uygulamasında 30° Doğu Meridyeni'nin geçtiği İzmit'in yerel saati ortak saat olarak kullanılır.
Yaz mevsiminde ileri saat uygulamasına geçilir. Bu dönemde 45° Doğu Meridyeni'nin yerel saati ulusal saat olarak uygulanır. İleri saat uygulamasında saatler 1 saat ileriye alınır.
Yaz saati uygulaması 21 Mart - 23 Eylül, kış saati uygulaması ise 23 Eylül-21 Mart tarihleri arasında yapılır.
Tarih Değiştirme Çizgisi
180° Meridyeni, Tarih Değiştirme Çizgisi olarak kabul edilmiştir. Bu çizginin doğusu ile batısı arasında 1 günlük fark vardır (24 saat).