Dişi Üreme Sistemi
Dişi üreme organı, yumurtalıklar, yumurta kanalı, döl yatağı ve vajinadan oluşur.
Yumurtalıklar: Erişkin kadınlarda, 3-5 cm. uzunluğunda, 2-3 cm. genişliğinde ve 0,5-1,5 cm. kalınlığında yanlardan basık oval biçimde bir çift organdır. Vücudun iç kısmında, karın boşluğunun alt tarafında yer alırlar. Her bir yumurtalık, çeşitli yönlerde uzanan üç elastik bağ ile bağlı olup, pelvis boşluğunda asılı durumdadır.
Yumurta Kanalı: Uterusun köşeleriyle ovaryum arasında uzanan bir borudur. 32-18 cm. uzunluğunda olan bu borunun görevi, folikül patladıktan sonra serbest kalan yumurtayı uterusa iletmektir. Yumurta kanalının genişliği her yerde aynı değildir. Kanalın özellikle ovaryuma yakın olan bölümü huni şeklindedir. Huninin dış kenarından çıkan ve ovaryuma doğru uzanan saçak şeklinde uzantıları bulunur. Bu uzantılarla ovaryumdan atılan yumurtayı yakalarlar. Yakalanan yumurta döllenme tüpüne taşınır.
Döl Yatağı (Uterus=rahim): Döl yatağı, pelvis boşluğunda idrar kesesinin arkasında, rektumun önünde ve vajinanın üstünde yer alır. Şekil bakımından armuda benzeyen uterusun, uzunluğu 7-9 cm; genişliği 3-4 cm. dir.
Döl yatağının yapısında, dışdan içe doğru, periton, kas ve mukoza tabakası bulunur. Mukoza tabakası, döllenmiş yumurtanın uterus boşluğuna yerleşmesini ve embriyonun beslenmesini sağlayan plesantanın gelişmesinde önemli rol oynar. Kan damarları bakımından oldukça zengin olan mukoza tabakası, menstrüasyon periyodu (döngü) süresince sürekli değişir.
Kas tabakası, düz kas liflerinden oluşur ve gebelik dışında hemen hemen hiçbir görev yapmaz. Folikül ve korpus luteum salgıları uterus kaslarının çalışmasına engel olur. Yalnızca menstrüasyon sırasında uterus kasları biraz harekete geçer.
Vajina, kas ve zarlardan yapılmış boru şeklinde bir organdır. Döl yatağı vajinayla dışarı açılır. Döllenmemiş yumurta ve döl yatağında yeni oluşan dokular dışarıya, vajinayla atılırlar. Diğer yandan vajina, doğum kanalı ve spermlerin dişi vücuduna bırakıldığı bir organ olarak da görev yapar. Vajinanın üretrayla bağlantısı yoktur. Bu nedenle dişilerde, üreme hücreleriyle boşaltım artıkları ayrı ayrı kanallardan dışarı atılırlar.
Dişilerde, ergenlikle birlikte salgılanan cinsel hormonların etkisiyle ovaryum ve diğer cinsel organlarda değişimler oluşur. Bu ritmik olaya kadında cinsel döngü denir. Bu döngünün ortalama süresi 28 gündür. Bu süre 20 gün gibi kısa, 46 gün gibi uzun olsa da, bazen bu tip durumlar üreme yeteneğinin azalmasıyla birlikte görülür. Kadınlarda cinsel döngünün iki önemli sonucu vardır. Birincisi, her ay ovaryumlardan tek bir olgun yumurtanın bırakılması, diğeri uterus mukozasında oluşan değişimlerdir. Kadında cinsel döngü; folikül devresi, ovulasyon, korpus luteum ve menstrüasyon olmak üzere dört aşamada gerçekleşir.
Folikül Devresi: Ovaryumda herbiri olgunlaşmamış yumurta taşıyan 300-400 bin folikül bulunur. Ergenlik çağına kadar geçen sürede, bu hücreler, folikül hücreleri tarafından beslenir. Foliküldeki olgunlaşmamış yumurta hücresi (birinci dereceli oosit), folikülle birlikte olgunlaşarak, yumurta hücresini oluşturur. Hipofızden salgılanan folikül uyarıcı hormon etkisi ile ovaryumdaki çok sayıda folikülden biri olgunlaşır. Gelişen folikül hücrelerinden bir kısmı östrojen hormonu salgılar. Bu hormon uterusta, mukoza tabakasının kalınlığını dört katına çıkarır. Mukozaya gelen damarlar genişler ve mukoza yumurtanın yerleşebileceği hale gelir. Östrojen aynı zamanda yumurta kanalında silli epitel hücrelerinin sayısını artırarak, yumurta hücresinin uterusa itilmesini sağlayacak yapıyı hazırlar. Bu süre içinde gelişen folikül, ovaryum dokusu içinde hareket ederek yüzeye kadar gelir. Bu devre 10-14 gün sürer.
Ovulasyon: Hipofizden LH (lüteinleştirici hormon) salgılanması ile ovaryumun yüzeyine gelen olgunlaşmış folikül yırtılır ve yumurta hücresi atılır. Bu olaya ovulasyon (yumurtlama) denir. Genelde ovulasyon, cinsel döngünün ortalarında gerçekleşir. Ovaryumda atılan yumurta hücresi, yumurta kanalının huni kısmında bulunan saçaklar tarafından yakalanır ve boru içine doğru itilir. Bazen, ovaryumdan serbest kalan yumurta, kanal içine sokulamaz ve karın boşluğuna düşer. Eğer sperm ve yumurta karşılaşması burada olursa dış gebelik oluşur.
Korpus Luteum Devresi: LH etkisi ile yırtılan folikül hücreleri san renkli yağ damlacıkları taşıyan lütein hücreleri halini alır. Bu yeni yapıya korpus luteum adı verilir. Lütein hücrelerinden salgılanan progesteron hormonu döllenmiş yumurtanın uterusa tutunmasını sağlar. Bu evre 10-14 gün sürer. Gebelik döneminde corpus luteum bozulmadığı için progesteron salgı-lanmaya devam eder. Hipofizden salgılanan LTH (lüteotropik hormon) corpus luteumun östrojen ve progesteron hormonlarının devamını sağladığı gibi süt bezlerinin gelişmesi ve analık içgüdüsünün oluşmasında da etkilidir.
Salgılanan hormonların etkisiyle, uterusta yapılanma ve salgı dönemi başlar. Bu devrede yumurtanın yerleşmesi ve ilk günlerde beslenebilmesi için gerekli ortam hazırlanır. Hücreler, glikojen, lipid ve albumin gibi maddeleri toplar ve birkaç gün sonra çok miktarda salgı çıkarmaya başlarlar. Bu salgı ilk günlerde yumurta hücresinin beslenmesi için gereklidir. Bunlara ek olarak, folikül döneminde gelişmeye başlayan kan ve lenf damarları genişler. Mukozanın kalınlığı ise 5-6 mm'.yi bulur.
Korpus luteum devresi, 10-14 gün sürer. Yumurta fallop tüpünden uterusa 4-5 günde gelir. Döllenme yumurta kanalında olur ve zigot ilk bölünmelerini döllenme tüpünde gerçekleştirir. Uterusa gelen embriyo burada yumuşak dokuya tutunarak yerleşir. Embriyonun tutunmasını progesteron hormonu sağlar. Korpus luteum hamilelik dönemi boyunca bozulmadan kalır ve progesteron salgılamaya devam eder. Böylece, gebelik süresince uterus mukozasında oluşan yumuşak dokuların sürekliliği sağlanır.
Menstrüasyon Devresi: Döllenme gerçekleşmediği takdirde korpus luteum bozulmaya başlar ve kandaki progesteron azalır. Buna bağlı olarak, uterus mukozası bozulmaya başlar. Damarlardan sızan kan, epitel hücrelerinin boşluklarına girer. Uterus kaslarının kasılmasıyla kan basıncı artar ve epitel tabakasının üst kısımlarını kaldırarak uterus boşluğunu doldurur.. Doku parçaları, döllenmemiş yumurta, bir miktar kanla birlikte vajinadan dışarı atılır. Ortalama 3-5 gün sürer. Daha sonra tekrar folikül evresi başlar.