D
Vitamini Kaynağı ve Sentezi
D vitamini dört halkadan oluşan bir sterol türevi
olup, kemik-mineral metabolizmasmda önemli rol alan hormon özellildi yağda
eriyen bir vitamindir. Vücutta birçok dokuda D vitamini reseptörü (DVR)
saptanmıştır. D vitamini reseptörü (DVR) steroid reseptör ailesinin bir
üyesidir (94). D vitamini aile üyeleri siklopentanoperhydrofenantlırene
halkasından sentezlenir ve steroidlere benzer yapıdadır. Ancak dört halka
yapılan olmadığından dolayı gerçek anlamda steroid değildir. 30’ dan fazla D
vitamini metaboliti bildirmekle birlikte çoğunluğu inaktif bileşiklerdir. D
vitamini, mayada ve mantarlarda ergosterolden (provitamin D2) ultraviole B
(UVB) ışık etkisiyle türemiş ergokalsiferol (D2 vitamini) ile hayvanlarda deri
altındaki yağ dokuda 7- dehidrokolesterolden (provitamin D3) UVB ışık etkisiyle
türemiş kolekalsiferolün (D3 vitamini) ortak adıdır. D2 Vitamini ve D3
Vitamininin her ikisi de büyük ölçüde aym yolla metabolize olup, eşit biyolojik
güce sahiptirler. İnsan vücudunda sadece D3 vitamini sentezlenir.
D vitamininin deride sentezlenen kolekalsiferol (D3 vitamini)
ve besinlerle alman ergokalsiferol (D2 vitamini) olmak üzere iki kaynağı
vardır. Diyetle alınan D2 ve D3 vitamini, ince bağırsakta misellere katılır ve
proksimal ince bağırsaktan emilir. Emilen D2 vitamini ve D3 vitamini, kandaki D
vitamini bağlayıcı protein (D-binding protein ; DBP) ile karaciğere taşınır.
Somon balığı, uskumru, ton balığı, sardalya gibi yağlı balık türleri; yumurta
sarısı, süt, brokoli, yeşil soğan, maydanoz, su teresi D vitamini yönünden
zengindir. Ancalc hiçbir besin maddesi günlük D vitaminini karşılayacak kadar D
vitamini içermez. Anne sütü yaklaşık olarak 10-60 U/L D vitamini içerir.
Çocuklarda günlük D vitamini gereksinimini 400 U olarak belirlenmiştir.
Normal koşullarda insan vücudunda bulunan D
vitaminin %90-95’ i güneş ışmlannm etkisi ile sentez edilir. Bu nedenle D
vitamini sentezinde temel kaynak güneş ışığıdır. Bu sentez, ülkenin bulunduğu
enlem, mevsimler, güneş ışınlarının yeryüzüne geldiği açı (Zenith açısı),
güneşlenme saati ve süresi, deri pigmentasyonu, hava kirliliği düzeyi, deriye
sürülen koruyucu kremler, giyinme tipi gibi faktörlere bağlıdır. Faktör düzeyi
15 veya üzerindeki koruyucu kremlerin kullanılması %99 oranında güneş ışmlanmn
deriye ulaşmasını engellemektedir.
Karaciğerde kolesterolden sentez edilen 7-dehidrokolestero 1 (provitamin D3) kan yoluyla derinin malpighi
tabakasına gelir. Güneş ışınlannda bulunan ultraviyole B (290- 310 nm dalga
boyunda) etkisi ile kolekalsiferole (D3 vitamini) dönüştürülür (102). 7-
dehidrokolesterol ultraviyole B ışınlan etkisi ile deride önce previtamin D’ ye
daha sonra vücut ısısı ile hızla D vitaminine dönüşür. Aynı zamanda bu dalga
boyundaki güneş ışınlan D vitaminini parçalayarak inaktif ürünlere (lumisterol,
takisterol) dönüştürür. Bu mekanizma, güneşlenmenin neden D vitamini
toksisitesine yol açmadığını açıklar (103,104). Güneşlenmeye bağlı deriden
optimal D vitamini sentezi yapılabilmesi için güneş ışınlarmm atmosfere ulaşma
açısı önemli olduğu kadar, güneşlenme süresi ve güneşe maruz kalan deri
yüzeyinin boyutlan da önemlidir. Deriden D vitamini sentezi için sınır değer
olarak cm^ başına 18-20 mJ ultraviyole B (UVB) ışını gerekmektedir.
Specker ve arkadaşlarına göre, bebekte 11 ng/ml
üzerinde D vitamini düzeyi sağlanması için bebeklerin ne kadar süre güneş
görmeleri gerektiği annelerinin D vitamini düzeyine göre değişmektedir (106).
Düşük serum D vitamini düzeyine sahip (25 (OH) D< 35 ng/ml) annelerin
bebeklerinin üzerlerinde yalnızca bez vai’ken haftada 10-30 dakika; baş açık,
gövdeleri giyinik iken haftada 30 dakika-2 saat arasında güneş ışığı almaları
gerektiği öne sürülmektedir. Annelerin D vitamini düzeyleri normalse,
bebeklerin bez varken haftada 10 dakikadan az, giyinik olarak 30 dakika kadar
güneş görmeleri yeterli olabilmektedir. Vücudun % 6’ sı deride hafif kızarıklık
bırakan dozda (minimal erythermal dose-MED) ultraviyole eneıjisi ile haftada
2-3 kez beş dakika karşılaştığında yaklaşık 1.000 U D vitamini sentez
edilmektedir. D vitamini sentezi için en uygun zaman dilimi saat 11 ile 15
aı*asıdır (108 ). Kistik fibroz ve kısa barsak sendromlu hastalara bir çalışmada
8 hafta boyunca haftada 2 gün 5-10 daldka (ortalama 6 dakika) UVB ışını
verilmiş. Araştırma sonunda D vitamini düzeyleri 21 ±3 ng/ml’ den 27±4 ng/ml’
ye yükseldiği saptanmıştır.
Melanin, doğal bir filtre olup özellikle D3 vitamini
sentezi etti ren 290-310 nmol dalga boyundaki UV ışmlannı absorbe eder. Deri pigmenti melanin, provitamin D3’ le güneş
ışığı için yanşmaya girer. Bu nedenle cilt rengi koyu olanlarda aynı miktarda D
vitaınini sentezi için daha uzun süre güneşe maruz kalmaları gerekmektedir.
Pencere camından dalga boyları 320 nm’den düşük olan güneş ışınlan
geçemediğinden, cam arkasından güneşlenmenin D vitamini sentezi açısından yaran
yoktur.
