Besin Zinciri ve Besin Ağı Nedir
Ekosistem, kendisine dâhil olan kommünitede enerjinin bir organizmadan diğerine akışının söz konusu olduğu bir sistemdir. Bu sistemdeki üreticiler olan yeşil bitkisel organizmalar, fotosentez denen süreç sonunda kompleks organik moleküller (besin maddeleri) sentezleyerek güneş enerjisini kimyasal enerjiye dönüştürürler. Böylece güneş ışık enerjisinin bir kısmı bitkilerde depolanmış olur. Herbivor olan birincil tüketiciler, bitkilerle beslendiklerinde besin enerjisi kendi bünyelerine katılmış olur. Küçük vücutlu olan birincil tüketicilerdeki bu besin enerjisi, beslenme yoluyla karnivor olan ve küçük tüketicilerle beslenen daha büyük vücutlu tüketicilere transfer edilir. Besin enerjisinin bitkisel organizmalardan birincil tüketicilere, birincil tüketicilerden (herbivorlar) ikincil tüketicilere (karnivorlar), ikincil tüketicilerden üçüncül tüketicilere vb. şekilde organizmalardan oluşan bir zincir boyunca transferine besin zinciri denir.
Besin zincirinde her halkayı oluşturan besin topluluğuna beslenme düzeyi ya da beslenme basamağı adı verilir. Beslenme ilişkilerinde, başlangıç düzeyini genel olarak üreticiler oluşturmakta ve bir organizmanın dâhil olduğu beslenme düzeyi, beslenme açısından bitkilere uzaklığını ifade etmektedir. Besin zincirlerinde bitkiler temel basamak olup, daha sonra ard arda birincil tüketiciler, ikincil tüketiciler, üçüncül tüketiciler, dördüncül tüketiciler ve bu şekilde devam eden, sayısı besin zincirinin uzunluğuna göre değişen beslenme basamakları yer almaktadırlar.
Canlıların Besin Zinciri Tipleri, Besin Zinciri Şeması
Yeşil bitkisel organizma tabanından başlayarak önce herbivorlarla (otçullar) sonra da karnivorlarla devam eden ve genel olarak küçük organizmadan büyüğe doğru giden besin zinciri tipi predatör zincirdir. Predatör zincir tipine farklı özellikteki kommünitelerden farklı uzunlukta sayısız örnekler verilebilir. Örneğin bir orman kommünitesi için;
Bitki tohumları (başlangıç)--> otçul böcekler (birincil tüketiciler) --> karnivor böcekler (ikincil tüketiciler) --> böcekçil kuşlar(üçüncül tüketiciler) --> şahinler (dördüncül tüketiciler)
Bir göl ekosistemi için;
Fitoplanktonlar (bitkisel taban) --> zooplanktonlar (birincil tüketiciler) --> küçük balıklar (ikincil tüketiciler) --> büyük balıklar(üçüncül tüketiciler) --> Kuşlar(dördüncül tüketiciler)
Predatör besin zincirine ilaveten, başlangıç basamağı birbirinden farklı olan iki tip besin zinciri daha bulunmaktadır. Bunlardan ilki, saprofit besin zinciridir. Bu tip besin zincirinde taban, predatör zincirden farklı olarak, ölü organik maddelerden başlar ve onlarla beslenen saprofit (çürükçül) canlılarla devam eder. Yani, bu tip besin zincirleri direk değil, dolaylı olarak güneş enerjisine bağlıdırlar. Göl, akarsu ve derin deniz ekosistemlerinde, dip çamurundaki ölü organik maddeden başlayan sayısız saprofit besin zinciri bulunmaktadır. Tabanı oluşturan ölü organik maddelerin büyük bir çoğunluğu bitkisel, az bir kısmı da hayvansal kökenlidir. Hatta bu ekosistemlerin çoğunda, primer bitkisel üretimin yaklaşık %90'ı ölü organik madde olarak dip çamuruna karışır ve bu tip besin zincirlerinin taban basamağını oluşturur. Dolayısıyla doğal sucul kaynaklarımızın üretiminde bu tip besin zincirlerinin katkısı çok büyüktür.
Örnek;
Organik artık (ölü taban) --> ayrıştırıcı bakteriler (birincil tüketiciler) --> hayvansal tek hücreliler (ikincil tüketiciler)--> böceklerler (üçüncül tüketiciler) --> balıklar (dördüncül tüketiciler)
Kommünitelerde üçüncü tip besin zinciri, canlılar arasındaki parazitlik ilişkilerinden oluşan parazit zincirdir. Bu tip besin zincirinde, parazit ve saprofit zincirlerin aksine, birbirini izleyen beslenme basamaklarım oluşturan canlıların vücut büyüklüklerinde git gide azalma görülür. Küçük organizmalar, kendinden daha büyük organizmaları predatörler gibi tamamen öldürmeksizin besin olarak kullanırlar. Genel olarak parazit zincirin ekosistemlerdeki etkinliği diğer iki tipe göre daha zayıftır. Örnek olarak, memeli hayvanlar, bunlar üzerinde parazit yaşayarak beslenen pireler ve pireler üzerinden geçinen bazı tek hücreli canlılar arasındaki beslenme ilişkisinden oluşan beslenme zinciri verilebilir.
Memeli hayvanlar -->Pireler --> Leptomonas (tek hücreli canlı)
Besin zinciri, besin veya enerji taşınımını basit şekilde ifade etmek açısından yararlıdır. Ancak kommünitelerdeki beslenme ilişkileri çok daha kompleks olup, bir halkadan diğerine giden düzenli besin zincirleriyle ifade edilemezler. Çünkü hem genel olarak omnivor beslenme, hem de omnivor ve karnivorların çok çeşitli hayvanlarla beslenebilmeleri, ekosistemdeki çok sayıdaki besin zincirinin birçok noktada kesişmesine neden olmaktadır. Örneğin, şahinler ve kartallar çeşitli kuş türlerini, yılanları ve tavşan, fare gibi küçük memelileri besin olarak kullanabilirler. Böylece besin zincirlerinin yer yer kesişmesiyle meydana gelen kompleks beslenme ilişkilerine besin ağı denmektedir
