Mendel Yasaları
1-Monohibritler ve Dominant Resesif Kanunları
Kırmızı renkli homozigot bir bezelye ile homozigot beyaz çiçekli bir bezelyenin çaprazlanması sonucu elde edilen Fi dölünde kırmızı renkli bireyler elde edilmektedir. Elde edilen kırmızı bireylerin kendilenmesi yani aynı genotipte bir birey ile çaprazlanması sonucunda F2 dölünde 3 kırmızı ve 1 beyaz birey oluşmaktadır. Bu durumda belli karakterlerin döllere geçişinde dominansinin varlığından sözedilir. Bu örnekte kırmızılık renginin dominant (baskın) karakter olduğu buna karşılık beyaz rengin resesif bir karakter olduğunu anlıyoruz.
Buna karşılık aslan ağzı bitkisinin kırmızı çiçekli bir bireyi beyaz çiçekli bir bireyle çaprazlandığı zaman meydana gelen F1 dölü pembe renkli olmaktadır. Bu birey tekrar pembe renkli bir bireyle çaprazlandığı zaman 1 bireyin kırmızı, 2 bireyin pembe, 1 bireyin ise beyaz renkte olduğu görülmektedir. Anne ve baba olarak ele alınan kırmızı ve beyaz bireyler renk bakımından homozigottur. Çünkü kırmızı çiçekli bireyler KK buna karşılık beyaz çiçekli ise kk olan renk genini taşımaktadır. F1 dölü heterezigottur. Çünkü bu döldeki bireylerle anneden gelen K, kırmızılık renk geni ile babadan gelen k beyazlık geni bir arada bulunurlar, bunlar farklı değer ve özellikteki allel genlerdir.
Taşıdığı farklı özellikteki K=kırmızılık ile k=beyazlık geni eşit etkiye sahip oluşu ile renk pembe olmaktadır.Bu olaya eş baskınlık veya yarı do-minantlık denilmektedir. Fenotipi pembe çiçekli F1 dölü yine kendi gibi heterezigot pembe çiçekli bir bireyle çaprazlanırsa (kendileşirse) F2 dölünde 1:2:1 oranı ortaya çıkar.
2- Dihibrit Kalıtım
Atasal dölün bireyleri iki karakter çifti bakımından farklı yani heterezigot iseler buradaki kalıtıma dihibrit kalıtım denilmektedir.
3- Trihibrit Kalıtım
Benzer kurallar ve prensiplere göre karakterlerin dölden döle geçişini gördüğümüz ikiden fazla bağımsız gen bakımından farklı olan homozigot bireyler melezlendiğinde daha karışık fakat belli bir açılım gösteren durumlar görülür. Örneğin; 2 farklı mısır varyetesinde yapılan bir çaprazlama ele alınabilir. Taneleri düzgün, endospermi sarı ve mavi renk taşıyan bir mısır çeşidi ile taneleri buruşuk, taneleri san olmayan ve kabuğun üst kısmı mavi o-lan bir diğer mısır varyetesi çaprazlandığmda 27:9:9:9:3:3:3:1 gibi bir oran ortaya çıkmaktadır. Bu çaprazlamalara trihibrit (polihibrit) kalıtım denilmektedir. Hayvanlarda da yapılan bu çaprazlamaların sonuçlan aynı oranlarda ortaya çıkmıştır.
Tüm bu çaprazlama deneylerine göre Mendel üç önemli kanun ortaya koymuştur. Bunlar:
1) Farklı karakterde homozigot iki canlının çaprazlanması sonucunda oluşan melezde bireylerin hepsi birbirine benzerler. Yani izotipiktirler. Bu kanuna izotipi (benzerlik) kanunu denir.
2) Bir melezde bir araya gelmiş bulunan anne ve babadan geçmiş genler o melezden dişi ve erkek gametler yaratılırken birbirinden ayrılırlar. Melez bireye geçen ve ayrı karakterlere ait genler aynı gamette bir arada bulunamazlar. Buna ayrılma kanunu denir.
3) Heterozigot Fİ dölünün meydana gelişinde birbirinden bağımsız ayrılabilen ve birbirine bağlı olmadan yeni gen kombinasyonlarını yapabilen genlerle ilgilidir. Buna bağımsızlık kanunu denir.
Genlerin Karşılıklı Etkileri ve Melez Döllerde Mendel Kurallarına Uymayan Oranlar
Modern genetik alanında yapılan deneylerde genlerin birbirine karşı olan davranış etkilerinde, yukarıda belirtilen mendel kurallarına uymayan sonuçlar ortaya çıkmıştır. Genlerin birbirine karşı gösterdiği ekivalent, dominant ve resesif davranışların dışında çeşitli bazı etkilerinde var olduğu kanıtlanmıştır.
Bir genin iş gördüğü ortamdaki değişmelerin, bir gen çiftinin karşılıklı etkileşiminin sonucunda o genin farklı özelliklere sebep olabileceği anlaşılmıştır. Bu sapmalara aşağıdaki örnekler verilebilir:
1-Komplementer (Tamamlayıcı) Genler
Bağımsız iki gen çiftinin biri tek başına idiotipte bulunduğu zaman bir karakterin belirmesini sağlayamaz. Ancak ikisi bir araya geldiği zaman kararkter ortaya çıkabilir. Örnek; Beyaz çiçekli iki burçak bitkisi çaprazlandığı zaman F1 dölünde erguvan renkli, F2 dölünde ise çoğunlukla erguvan renkli bitkilerin ortaya çıkması.
2-Epistazi Olayı
Allel olmayan genlerden birinin, diğeri üzerinde dominansi göstermesi durumudur. Örnek; meyveleri beyaz renkli olan bir kabak bitkisi ile, meyveleri yeşil renkli olan bir kabağın birleşmesinden çoğunlukla beyaz renkli meyveler meydana gelir.
3-PoIimeri (Kat Faktörlülük) Olayı
İki veya daha fazla bağımsız gen çiftinin, aynı karakterin ortaya çıkmasında aynı yönde etki göstererek o karakterin fenotipte belirmesine etken olması haline denir. Bu tip etkilere sahip genlere de polimer genler denir. Örnek; kalpsi ve oval meyveli çoban çantası bitkisinin çaprazlanması ile büyük oranda kalpsi meyvelerin meydana gelişi.
