Günlük ve Yıllık Biyolojik Ritim
Yaşam için önemli birçok biyolojik olay, ritmiktir. Yıllık ritme bağlı olarak bitkiler yapraklanır veya daha sonra onları dökerler. İnsanda yumurta üretimi de aylık ritme dayanarak olur. Birçok hayvan ve insanda da uyuma ve çalışma gibi olayların gerçekleştiği günlük ritim de vardır. Bütün bunlar biyolojik ritim kavramı ile ifade edilir.
Gün ve yıllık periyodik olay veya ritimler, genetik olarak belirlenmiş, endogen, yani bir İÇ SAAT'e bağlıdır. Endogen ritmin süresi, çevre ritmi ile uyumlu bir durum gösterir. Bu nedenle endogen ritim sürekli olarak dış uyarıcılarla eşgüdümlü (=sinkronize) olmalıdır. Canlının kendine özgü ritmi sabit olan dış koşullarda görülür. Örneğin Bolu Ormanlarından alınan meşe, her zaman nemli, değişik mevsimlerin izlenmediği ve ikliminin sabit kaldığı troplara dikilirse, yapraklanma ve yaprak dökme arasındaki ritim bir müddet Bolu'daki koşullara uygun gider; ama bir zaman sonra meşenin Bolu'ya ait yıllık ritmi ile ilişkisi kaybolur. Böyle endogen ritimleri tekhücrelilerden insana kadar tüm ökaryontlar gösterir. Peryod uzunluğu yaklaşık gün uzunluğu kadar (21-27 saat) olan iç ritime SİRKADİYAN RİTİM denir.
Max-Planck Enstitüsünde insanlarla yürütülen deneyler, insanların sirkadiyan ritminin 24-26 saat olduğunu göstermiştir. Yani bu süre bireye göre biraz değişebilir. Bunun için dışarı ile her türlü ilişkisi kesilmiş, ne radyo, ne gazete ve ne de televizyon seyretmeyen, hatta hiçbir insanı görmeden yer altında tüm konforlara sahip evlerde yaşayan insanlarla yapılan deneylerde, test insanının faaliyeti, dinlenmesi, nabız atışları, vücut sıcaklığı, kan şekeri, idrardaki potasyum miktarı vb. ölçülür . Tek tek olayların devam süresi farklı olabilir, ama toplam süre daima 24 saatten daha uzundur.
Normal koşullarda iç ritim dış günlük ritimle uyum halindedir. İç ritmin uyumluluğunu doğu batı yönünde kıtalararası uçuşların sağlıkla ilgili herhangi bir zarar olmadan gerçekleşmesi ile açıklayabiliriz. Ama uzun süren doğu-batı yönündeki uçuş sonrasında, organizmanın yeni koşulara uyması ancak birkaç gün kadar sürer. Dış zaman belirleyicilere bağlı olarak insandaki sirkadiyan tempo istenildiği gibi değiştirilemeyip, sadece 23 saate kısaltılır veya 27 saate uzatılır.
İnsanda en güçlü zaman belirleyicinin sosyal temas olduğu saptanmıştır. Karanlıkta bile olsa, eğer insan diğeri ile temasa geçerse, günlük zaman süresini korur; ama eğer izole bir yaşam sürdürürse bireysel günlük ritmini uzatabilir veya kısaltabilir.
Sirkadian (=günlük) ritmin pratikte önemi büyüktür. Özellikle birçok ilacın etkisi, onun günün hangi saatinde alınacağına bağlıdır. İlacın ne zaman daha etkili olacağı, günlük ritmin bilinmesi halinde prospektüse yazılır. Hasta da belirtilen saatte ilacını almak zorundadır. Yoksa ilacın etki mekanizması dengesiz gerçekleşir ve ilaç faydadan çok zarara yolaçabilir.
