Sağlığı Geliştirme Nedir
Sağlığı Geliştirme Programları ve Modeli Hakkında
“Sağlığı Geliştirme” kavramını ilk kez, 1974 yılında Kanada Sağlık Bakanı Marc Lalonde “Kanada’lıların Sağlıklarında Yeni Bir Perspektif” adlı makalesi ile dile getirmiştir ve bir hükümet politikasında yer almıştır (24, 25). 1978 yılında Alma Ata da Temel Sağlık Hizmetleri (TSH); sağlık hizmetleri içinde ilk başvuru hizmeti olarak, ulaşılabilir, toplumun katıldığı, finansal açıdan karşılanabilir, insanların kendi sağlıklarından sorumlu olmalarını teşvik eden, risk altındaki bireyleri belirleyen ve önceleyen, sağlığı geliştiren, koruyucu, tedavi ve rehabilite edici olan, sürekli ve sektörler arası işbirliği içinde sunulan, bilimsel olarak doğru ve toplum tarafından kabul edilen, uygun teknolojinin kullanıldığı sağlık hizmeti olarak tanımlanmıştır. Bu toplantıda sağlığın temel bir hak olduğunu, herkesin bu haktan eşit şekilde faydalanması gerektiği de dile getirilmiş, ayrıca tüm ülkelerdeki sağlık seviyesinin yükseltilmesinin önemi vurgulanmıştır. Böylece kapsamı içinde sağlığı geliştirme kavramına da yer vermiştir.
Temel Sağlık Hizmetleri, sağlığı geliştirilme, koruma ve tedavi hizmetlerini bütüncül yaklaşımla ele alır. TSH, sağlığı geliştirme programlarına uygun bir ortam oluştururken, sağlığı geliştirme programları da Temel sağlık hizmetlerinin sunumuna katkı sağlar. Alma ata süreci ile başlayan “Herkes İçin Sağlık” hedefleri ile güncellenerek devam eden sağlığı geliştirme kavramı gelişerek tüm ülkelerin politikalarında yerini almıştır
TSH kapsamında önemli bir yere sahip olan, sağlığı geliştirme kavramı, 1986 yılında Ottawa’da yapılan “1nci Sağlığı Geliştirme Konferansı”nın da temellerini oluşturmuştur. Bu konferansta sağlığı geliştirme; “insanların sağlıkları üzerinde kontrol gücüne sahip olma ve sağlık düzeylerini daha iyiye götürmeyi mümkün kılma süreci” olarak tanımlanmıştır Fiziksel, ruhsal, sosyal açıdan tam iyi olma durumunu sağlayabilmek için; bireyler veya gruplar isteklerinin farkında olabilmeli ve tanımlayabilmeli, yaşadığı çevreyi değiştirebilmeli ve çevresine uyum sağlayabilmelidir. Çünkü sağlık, günlük hayatın kaynağıdır ve bireylerin fiziksel kapasitesi olduğu kadar sosyal ve sahip olduğu tüm kişisel kaynaklarını da vurgulayan pozitif bir kavramdır
Sağlığı Geliştirme Modeli
Ottowa konferansının ardından, özellikle gelişmekte olan ülkeler için çok önemli bir doküman olan “Jakarta Bildirgesi”, 1997 yılında Jakarta Konferansı’nın ardından yayınlanmıştır Bu bildirgede, Ottowa Konferansı’nda sağlığın geliştirilmesi için kabul edilen temel ilke ve stratejilerin unutulmaması gerektiği vurgulanmıştır ve sağlığı geliştirmenin çok değerli bir yatırım olduğu dile getirilmiştir
Sağlığı geliştirmenin temel hedefi; mortalitesi ve morbiditesi azalmış, doğumda beklenen yaşam süresi ve yaşam kalitesi artmış bir toplum yaratmaktır (32). Günümüzde sağlığın geliştirilmesi kavramı, bireylerin davranışlarının değiştirilmesi yolu ile hastalıkların majör risk faktörlerini hedef alan, topluma dayalı çeşitli stratejilerin bütünü olarak tanımlanmaktadır. Bu bağlamda davranış değişikliğinin kişilerin yaşam biçimlerini; eğitime dayalı, organize, politik, ekonomik ve çevresel faktörler tarafından desteklenmesi ile oluşturulabileceği söylenebilir. Yaşam biçimi, basitçe her gün bilinçsiz olarak yapılan, sonuçları kabul edilen bireysel yaşam alışkanlıklarıdır (33). Dünya Sağlık Örgütü tahminlerine göre gelişmiş ülkelerdeki ölümlerin %70-80'inin, gelişmekte olan ülkelerdeki ölümlerin %40-50'sinin nedeni, yaşam biçimine bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklardır (34). Ancak sağlığı geliştirme stratejileri, sadece hastalıklarla mücadele ve davranış değişikliği oluşturma kavramlarıyla da sınırlandırılamaz.
Bireylerin içinde yaşadığı çevre ve sosyal durumu, sağlığının önemli bir belirleyicisidir ve çevre ile davranış biçimlerinin bireylerin sağlıkları üzerinde etkili olduğu ve sağlıklarının daha iyiye götürülmesinin bu faktörlerden etkilendiği anlaşılmıştır. Sağlıklı bir çevre oluşturma, yaşam biçiminin kalitesi, sağlıklı davranışları öğrenme gibi birçok faktörü içeren stratejilerin geliştirilmesinde, sağlık sektörü ile politika yapıcılar, kaynakların iyi planlanması ve kullanılması, çevre düzenlemeleri ve eğitim kurumları gibi birçok sektör sorumluluk sahibidir. Kısaca sağlığı geliştirme politikaları, sektörler arası bir çaba gerektirmektedir
Sağlığı geliştirme için ön koşul sağlıktır. Sağlığın ön koşulları ise; “barış (peace), barınma (shelter), eğitim (education), gıda (food), gelir (income), tutarlı bir eko-sistem (a stable ecosystem), sürdürülebilir kaynaklar (sustainable resources), sosyal adalet (social justice) ve eşitlik (equity)” sayılabilir. Bu ön koşullar sağlanamadığı takdirde sağlığı geliştirmenin çok etkin olamayacağı ve istenen seviyeye ulaşamayacağı söylenebilir
Sağlığı geliştirme hedefine ulaşılabilmesi, öncelikle sağlık ön koşullarının yerine getirilebilmesi ile mümkün olur. Sağlığı geliştirme programları eyleminin gerçekleştirilmesinde beş ana strateji bulunmaktadır:
1. Sağlıklı kamu politikalarının oluşturulması
2. Destekleyici çevreler oluşturmak
3. Topluluk eylemlerinin güçlendirilmesi
4. Kişisel yeteneklerin geliştirilmesi
5. Sağlık hizmetlerinin yeniden düzenlenmesi.
Tüm bu faaliyetlerin temel amacı, toplumu oluşturan bireylerin olumlu sağlık davranışları kazandırma yolu ile sağlığı tehdit eden riskli davranışlardan uzaklaştırmak, sağlığı en üst seviyeye ulaştırmak ve kaliteli bir yaşam sürmelerini sağlamak ve dolayısı ile sağlıklı toplumlar oluşturmaktır. Sağlık davranışı ise; sağlığı geliştirme, hastalıkları azaltma veya önlemeye yönelik olarak bireylerin iyi olduğuna inandığı ve uyguladığı aktivitelerdir. Sağlık düzeyini en üst seviyeye çıkarmak için bilgi, beceri, tutum ve olumlu davranışın kazanılması gereklidir. Bu durum ancak sağlıklı yaşam davranışları ile alışkanlık haline gelebilir. Bu davranışlar beslenme, egzersiz, kendini gerçekleştirme, sağlık sorumluluğu, kişiler arası destek ve stresle baş etmedir Bireylerin, sağlık davranışı sağlığı tehdit eden etmenlere ve koruyucu önlemlere gösterecekleri tepkiler yönünden değişiklikler gösterir. Bu değişikliklerin bir bölümü bireysel farklılıkların incelenmesiyle açıklanabilir Yapılan araştırmalar sağlığı geliştirici davranışların henüz istendik düzeyde olmadığını ancak geliştirilebileceğini göstermiştir
Sağlığı geliştirme kavramı, dar bir çerçevede değerlendirilirse; tütün ve alkol kullanmama, sağlıklı beslenme, sağlıklı yaşam için egzersiz yapma gibi sağlıklı yaşam davranışlarının kazandırılması olarak, daha geniş anlamıyla ise birlikte yürütülen ve iç içe olan koruyucu ve sağlığı geliştirici hizmetler olarak tanımlanabilir
Amerikan Hemşireler Birliği hemşirelerin sağlığı geliştirmedeki rolünü; “bireylerin ve grupların gerçek ve olası sağlık problemlerine uyumlarını, bireylerin sağlıklarını etkileyen çevreyi değerlendirmelerini ve sağlığı geliştirici hemşirelik girişimlerini yapmaları” olarak açıklamıştır. Sağlığın geliştirilmesi kendini hemşirelik mesleği ile iyi bir biçimde ifade etmektedir
