Aşıların saklanması ve soğuk zincir nedir
Bir aşının etkili olabilmesi, imal edildiği andan kullanıldığı ana kadar gücünü korumasıyla mümkündür. Soğuk bir yerde, gereken şekilde saklanmamış bir aşı çocukları, aşılandıkları enfeksiyon hastalıklarına karşı koruyamaz.
Aşılar, kolayca bozulabilir. Bazı aşılar daima uygun sıcaklık derecesinde bulundurulmaları gereken canlı organizmalar içerirken diğerleri, çok düşük sıcaklık derecelerinde bozulur. Aşıların kesinlikle, + 2 ve + 8 °C arasında saklanmaları gerekir.
Işık ve pH değişiklikleri gibi birçok faktör, aşılarda değişiklik meydana gelmesinde rol oynar. Çözüme kavuşturulması en zor olan başlıca sorun, aşıların sıcağa ve ısı değişikliklerine duyarlı olmasıdır. Aşıların aktivitelerini korumalarını sağlayan soğuk zincir, yalnızca bir dizi depodan ve soğutucudan, izotermik kutulardan ve portatif buz kutularından ibaret değildir; bunların yanısıra taşıyıcıların. programcıların, depo işçilerinin ve aşıyı uygulayanların belli roller üstlendikleri ara fazlara da sahiptir.
Soğuk zincirin yapısı, Aşı Saklama
Soğuk zincir, birbirini tamamlayan iki bölümden meydana gelir:
1. Soğutucuların temsil ettiği yerleşik zincir
2. İzotermik kutuların ve buz kutularının temsil ettiği mobil zincir
Soğutucular, Aşı Soğuk Zincir
Gereken şekilde çalışması istenen bir soğutucu, odanın güneş ışığı almayan, uygun bir yerine yerleştirilmeli; soğutucunun arkasıyla duvar arasında, sıcaklığın dağılmasına izin verecek, yeterli bir aralık bulunmalıdır.
Eğer soğutucu gazla veya petrolle çalışıyorsa, hava cereyanından
uzakta tutulmalı ve yakıtın bitmesi durumunda hemen kullanıma
sokulabilecek yedek yakıt mevcut olmalıdır.
Soğutucunun doğru çalışması isteniyorsa, bazı kurallara uyulması
gerekir:
- Soğutucunun buzluk bölümüne; herhangi bir arıza durumunda aşıları koruyacak ve ayrıca buz kutularına yerleştirilecek buz paketleri konulmalıdır.
- Aşılar buzdolabına yerleştirilirken sulandırıcılarından ayrı yerleştirilmeli ve paketlerin arasında boşluklar bırakılmalıdır. Böylece soğutucu içerisinde yeterli hava dolanımına izin verilmelidir.
- Soğutucunun sabzelik kısmına, su dolu plastik şişeler konulmalıdır; bunlar, herhangi bir arıza durumunda soğuğu bir süre korur.
- Soğutucunun içerisindeki ısı derecesi, günde 1 ya da 2 defa bir termometreyle kontrol edilmeli ve bir karta işlenmelidir.
- Herhangi bir arızanın başlangıç zamanı ve süresi, ayrıca da bu süre içerisinde aşıların korunması için ne gibi önlemler alındığı kaydedilmelidir.
- Buzdolabının kapağındaki raflara hiçbir şey konulmamalı, aşıların saklandığı buzdolabına asla yiyecek ya da içecek yerleştirilmemelidir.
- Buzluk bölümünde belirli bir kalınlıkta (en çok 5 mm) buz oluştuğunda, defrost uygulanmalıdır. Defrost işlemi sırasında aşılar geçici olarak, bir izotermik kutuda saklanmalıdır.
İzotermik kutular, Aşı Saklama
izotermik kutular, dünyanın birçok yerinde kullanılmaktadır. Bu kutular sayesinde çok miktardaki aşının, günlerce sürebilecek nakil işlemleriyle başka yerlere ulaştırılması mümkün olur. izotermik kutular iyi izole edilmiş ve sağlam olmalı, hava geçirmeyecek şekilde kapatılabilmelidir. Bunlar nakil işlemleri sırasında aşıların soğukta muhafaza edilmesi amacıyla ve soğutucunun defrost edilmesi sırasında yada arızalı olduğu zamanlarda kullanılabilir.
Aşıların daha iyi muhafaza edilebilmesi için, izotermik kutunun yanlarına ve aşı kutularının aralarına buz aküleri yerleştirilmelidir. Buz aküleriyle aşı kutularının arasına kağıt tabakalarının yerleştirilmesi, özellikle absorbe aşılar olmak üzere inaktive aşıların donarak işe yaramaz hale gelmesini önler. Aynı önlemler, az miktarda aşının örneğin bir araçla bir sağlık merkezine ya da bir gün yetecek miktarda aşınnın, toplu aşılama yapılacak okul, kışla gibi yerlere ulaştırılmasında kullanılan aşı nakil kaplarında da uygulanmalıdır. Bu nakil kaplarının gölge bir yerde tutulması ve buzun sık sık yenilenmesi, portatif aşı nakil çantasının uzun süre kullanılmasına olanak verir.
Soğuk zincir, yalnızca bazı malzemelerden, araçlardan ve gereçlerden ibaret değildir; aynı zamanda, aşıların tatmin edici koşullar altında saklanıp nakledilmesini sağlayacak, kalifiye personele de ihtiyaç vardır. En önemli kişi, soğuk zinciri idare edendir; bu kimsenin işinin ehli olmaması, en iyi soğutucuların ve en iyi nakil gereçlerinin kullanılması durumunda bile soğuk zincirin tamamen etkisiz kalmasına neden olabilir.
Soğuk zincirin lojistiği
Soğuk zincirin lojistiğinde, yani kurulup işletilmesinde, 5 dönem söz konusudur:
/. Aşıların sağlık ekibine ulaştırılmasında izlenecek yolun seçilip kararlaştırılması. Bu ekip sabit malzeme ve personelle çalışan sabit ya da personelin zaman zaman başka yerlere giderek görev yaptığı, doğru bir ekip olabilir; bu ikincisinde personelin yol masrafları ve fazladan soğutucu gereçler gibi giderler de hesaplanmalıdır. Ayrıca ekip mobil de olabilir, mobil ekibin üyeleri, soğutma olanağının olmadığı bölgelere giderek immünizasyon programını uygular.
2. Depolama noktasının seçilmesi. Bu seçim sırasında yalnızca elde mevcut güç kaynağı (elektrik, petrol, gaz) değil, aynı zamanda bu güç kaynağının ve depolama noktasının bakımını yapacak, işleri aksatmadan yürütebilecek personel de göz önünde bulundurulmalıdır.
3. Aşıların dağıtılmasında kulanılacak yöntemin seçilmesi. Eldeki stok küçükse, soğutucunun arıza yapması durumunda aşıların zarar görme olasılığı daha azdır. Dağtımın daha kısa aralıklarla yapılması, aşıların son kullanma tarihlerinin geçmesi şeklindeki tehlikeyi azaltır. Aşılar doğrudan doğruya merkez depodan ya da soğutma olanağına sahip merkezlerden sağlanabilir. Dağıtım işleminin ritmi, katedilecek mesafeye ve elde mevcut nakil olanaklarına bağlıdır.
4. Depo kapasitesinin hesaplanması. Teslimat sıklığı, belirli bir dönem içerisinde kullanılan doz sayısı, kaynağın yeterlilik derecesi ve soğutucuların kapasitesi gibi faktörler göz önünde tutularak hesaplanır.
5. Gereçlerin seçilmesi. Mevcut koşullara ve enerji kaynağına (elektrik, petrol veya gaz) uygun soğutucular, izotermik kutular ve buz aküleri, depolanıp nakledilecek aşı miktarına uygun boyutlarda seçilmelidir.
Aşıların sıcağa duyarlığı, Aşıların Saklanma Koşulları
Aşıların stabilitesiyle ilgili olarak Dünya Sağlık Örgütü (WHO)
tarafından yapılan bir çalışmada5 sıcağa en dayanıklı aşıların tetanoz ve difteri toksoidleri olduğu, bunları difteri-tetanoz aşısıyla beraber kullanılan boğmaca aşısının izlediği ve daha sonra da inaktive poliomiyelit, liyofilize BCG, kızamık ve canlı poliomiyelit aşılarının izlediği görülmüştür.
Difteri ve tetanoz aşıları, 37°C gibi yüksek sıcaklık derecelerine aylarca dayanabilir; liyofilize kızamık aşısı ise kullanıma hazırlandıktan sonra ancak birkaç saat boyunca stabildir.
Bazı aşılar, saklanmak amcıyla dondurulur. Bunlar hemen her zaman için oral polio, sarı humma, kızamıkçık, kabakulak, kızamık gibi zayıflatılmış canlı virüsler içerin virüs aşılarıdır. Ancak dondurularak saklanma, beraberinde eriticisini de içeren tek kullanımlık ambalajlar için önerilen bir yöntem değildir; çünkü eriticinin içerisinde bulunduğu flakon ya da ampul, dondurma işlemi sırasında patlayabilir. Özellikle adsorbe olanlar olmak üzere inaktive aşıları ise, hiçbir zaman dondurulmamalıdır; WHO tarafından yapılan çalışmanın5 sonuçlarına göre DTCOQ veya DTVAX gibi adsorbe aşıların dondurulması, aktivitelerini azaltabilir ve kullanılmalarının kesinlikle sakıncalı olmasına yol açar. Ayrıca dondurularak saklanan ve daha sonra da kullanılmak üzere çözülmeye bırakılan adsorbe aşıların içerisinde granüller veya partiküller ortaya çıkar; aşı çalkalandıktan sonra 30 dakika içerisinde dibe çöken bu partiküller, saydam bir sıvı tabakasının dibinde adeta bir tortu tabakası olarak gözükür. Böyle bir görüntü, aşının dondurularak saklanmış olduğunu anlatır.
Sıcağa en duyarlı aşılar, soğutucunun en soğuk bölümünde, yani üst raflarında saklanmalıdır.
Ayrıca yüksek sıcaklık derecelerine tekrar tekrar maruz kalınması, aşının aktivitesine zarar verir.
