Mayoz Bölünme
Mayoz kalıtsal özelliklerin döle naklinde en temel öğelerden birisidir. Genetik özelliklerin karışma ve tür içindeki çeşitlenme olgularını mayoza borçluyuz. Böylece gametlerin, mayozdan önceki hücrenin kalıtım materyalinin yarısına sahip olması sağlanır. Eğer iki gamet hücresi birleşirse, oluşan döllenmiş hücre (=zigot) normal kalıtım materyaline ulaşması gerçekleşir. Örnek olarak insanın vücut hücresinde 46 kromozom vardır. Yumurta ve spermin her birinde 23'er kromozom bulunur. Döllenme ile bu sayı 46'ya çıkmış olur. Yani mayoz diploid bir hücreyle başlar. Bu hücre iki kez bölünür; ancak kromozomlar bir kez iki katına çıkar, sonuçta 4 oğul hücre oluşur. Bunların her biri, başlangıç hücresindeki kromozomun yarısı kadar sayıda kromozoma sahiptir. (mayoz bolunme evreleri)
Diploid olan zigottan, hücre bölünmeleri ile eşey hücrelerini üreten yeni organizmalar oluşur. Bunlardaki kromozom sayısı yarıya iner, yani haploid sete (=n) indirgenir. Böylece kromozom sayısının dölden döle iki katma çıkmasının önüne geçilmiş olunur. Diploid kromozom sayısının indirgenmesi, birbirlerini izleyen İNDİRGEME BÖLÜNMESİ I ve II (Mayoz I ve II) kanalı ile gerçekleşir. Bunlar devamlı olaylanan bir bölünme olan MAYOZu oluşturur. Mayoz sonucunda eşey hücreleri(=gamet) nin veya bazı bitki ve mantarlardaki gibi sporların kromozom sayısı haploide (=n) indirgenmiş olur. Özetle mayoz üç önemli etkiye sahiptir: a) Krossing överle, kromozomların değişimi, b) Homolog kromozomların rastlantı ile dağılımı sonucu genomun değişimi ve c) Kromozom sayısının, yarıya inmesidir. Burada a ve b hususları, rekombinasyonu içerdikleri için önemlidir. Mayoz iki aşamada olaylanır. Mayozun birinci aşamasında herbiri iki kromatidden oluşan homolog kromozomlar birbirinden ayrılır. II. Mayoz aşaması kural olarak bir mitoz bölünmeyi andırır. Burada her iki kromatid birbirinden ayrılır. (mayoz özellikleri)
Mayozun Gerçekleşmesi
Mayozun I. Profazında kromozomlar yoğunlaşır ve ışık mikroskobu ile izlenebilir. Bu kromozomlar mitoz bölünmenin başlangıcındaki safhayı andırır. Bu sırada homolog kromozomlar birbirlerine paralel gelecek şekilde yerleşir ve eşleşirler. Bu durum ise sadece mayoza özgüdür, mitozda görülmez. Böylece her kromozom çifti, oluşturduğu dörtlü kromatidlerden ötürü bir BİVALENT (=TETRAT=DÖRTLÜ) yapı gösterir. Bu şekilde her kromozomun iki kromatidi olduğundan, bivalent dört dizinli bir yapı meydana gelir. (mayoz hucre)
Tetratların birbirlerini çekmediği; ama itmeye başladıkları bu evre DİPLOTEN (disloos=iki misli)'dir. Homolog kromozomlar birbirinden uzaklaşır ve kısalır. Bazen kromatidler arasındaki birbirini kesmeler (=KIAZMATA) izlenir . Bu durum sitolojik olarak Crossing Over'in; yani homolog kromozomlar arasındaki parça değiştokuşunun görülmesidir. Bu sırada bazı kromotidlerin belli noktalarda birbirine yapıştığı görülür. Ama gerçekte homolog kromozom kramatidlerinde homolog parça değiş tokuşu olur.
Metafaz I sırasında bivalent kromozomlar ekvator plakasına (=metafaz plakası) yerleşir ve iğsi yapıyı oluşturur. Kromozomlar sentromerleri ile iğ ipliklerine yerleşir. Anafaz Fde bir bivalentin homolog kromozomları birbirinden ayrılır ve hücrenin iki ayrı kutbuna gider. Bu arada hangi homolog kromozomun, hangi kutba gideceği tamamen raslantıya bağlıdır. Anne ve babanın kromozomları böylece karışır; yani kromozomlar yeni kombine edilir. Bu da Mendelin 3. kuramı; yani kromozomların, yeni bağlantı gruplarının serbest ve bağımsız olarak kombine edildiğinin kanıtıdır. Her sentromer ayrılmadan kalır ve bir kromozomun tamamı (mitozda olduğu gibi sadece kromatidler değil) iğ ipliklerinin kutup bölgelerine göçer. Telofaz I'de her kutupta yeni oluşturulan çekirdek zarının sardığı, birbirine müşterek bir sentromerle bağlı iki kromatid içeren haploid kromozom seti bulunur; bu sırada ig cisimciği kaybolur. Mitozun aksine, Telofaz Fin sonunda kromozomlar iki kromatidden oluşur. Bazı organizmalarda Telofaz I ya çok kısa ya da tamamen yoktur. Eğer yoksa Anafaz Fin ardından Profaz II görülür. (mayoz slayt)
I. İndirgenme bölünmesinin hemen akabinde, mayozun II. İndirgenme bölünmesi safhası izlenir. Bunun ol aylanması bir MİTOZ BÖLÜNMEYİ andırır. Profoz II, ilk bölünmede iki oğul hücrede, yeni bir iğ cisimciği meydana gelir; kromozomlar tekrar yoğunlaşır ve iğ cisimciğinin orta kısmına göçer.
Metafaz II sentromerleri ile iğ ipliklerine bağlanan kromozomlar, metafaz plakasına yerleşir. Bu dönemde her kromozomun iki kromatidden oluştuğu açıkça izlenir.
Anafaz II, bu dönemde sentromerler ayrılır ve iğ cisimciğinin kutuplarına göçer, göçerken de bir kromatidi birlikte götürür. (mayoz bölünme şekilleri)Telofaz II, bu dönem mayozun sonudur ve dört haploid oğul hücre oluşur. Her haploid oğul hücre, ana hücrenin çeşitli kromozomlarının her birinin kopyasına sahiptir; ama sadece yarısı kadar. Bununla birlikte her oğul hücre, yeni bir organizmayı oluşturabilecek donanımdaki tam bir kromozom seti taşır. Ancak Mayoz H'nin ardından genetik olaylar sona doğru yönelir ve kromozomun sayısı indirgenir. Mayozun sonunda bir diploid hücreden 4 haploid hücre oluşur Buna "GÖNEN" denir. Bunlar farklı işlevleri üstlenebilirler. Gamet olabildikleri gibi, spor veya zoospor da olabilirler. Bu yüzden bunlara gonospor veya gonozoospor denebilir. Mayospor veya mayozoospor deyimleri de bunlar için kullanılabilir. Ayrıca mayozda Crossig över ve kromozomların yeni dağılımı gibi olaylar gerçekleşir. Mitoz gibi mayoz da organizma dünyası için çok önemlidir. Biyolojiyi anlamak isteyen herkesin bu iki olayın önem ve oluşumunu tanıması şarttır. Ancak bu durumda kalıtımı anlamak mümkün olur.
