Isınma ve Sıcaklık
Güneş'ten gelen ışınların bir bölümü atmosferin dış yüzeyine çarparak geri döner (Yansıma = reflek-siyon). Atmosfere giren ışınlardan bir bölümü atmosfer tarafından emilir (absorbsiyon), bir kısmı atmosfer içinde dağılır (difüzyon). Bu nedenle ışınların tümü yeryüzüne ulaşmaz.
Yeryüzüne ulaşan ışınların bir bölümü yerden yansır. Yere ulaşan ışınlar yeryüzünün ısınmasını sağlar. Yer, depoladığı ısıyı atmosfere geri vererek atmosferin ısınmasında etkili olur. Buna radyasyon (ışıma) denir.
Sıcaklığı Etkileyen Faktörler
Güneş Işınlarının Yere Değme Açısı
Güneş ışınlarının dik geldiği yerlerde, ışınların atmosfer içinde katettiği yol kısadır. Bu nedenle atmosferde tutulma az olduğu için, ışınların ısıtma ve aydınlatma gücü fazladır.
Işınların eğik geldiği yerlerde ise atmosferde katedilen yol uzun, tutulma fazladır.
Işınların dik geldiği yerlerde ışınların aydınlattığı alan daha dar olduğundan, birim alana düşen enerji daha fazladır. Bu durum da ısınmanın fazla olmasını sağlar.
Güneş ışınlarının yere değme açısı, aşağıdaki özelliklere göre farklılık gösterir:
a) Enleme göre:
Dünya'nın şeklinden dolayı güneş ışınlarının yere değme açısı Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe daralır. Bu nedenle, sıcaklık Ekvatordan uzaklaştıkça azalır.
b) Mevsimlere göre:
Dünya ekseni eğik olarak Güneş çevresinde döndüğü için herhangi bir noktaya güneş ışınlarının düşme açısı yıl içinde değişir. Böylece sıcaklıklarda yıl içinde farklılıklar görülür.
Kuzey Yarımküre'de ısı birikiminin en çok olduğu aylar temmuz - ağustos, en az olduğu aylar ocak - şubat aylarıdır.
c) Günün Saatlerine Göre:
Günlük hareket, güneş ışınlarının yere değme açılarını etkiler. Günün ilk saatlerinde ışınlar dar açıyla, öğle döneminde dik veya dike yakın, öğleden sonra tekrar dar açıyla gelmeye başlar. Bu durum, sıcaklığın gün içinde farklı olmasını sağlar.
Öğle vakti güneş ışınlarının gün içinde en büyük açıyla geldiği zamandır. Ancak en yüksek hava sıcaklığı öğle vakti değil, enerji birikiminin en fazla olduğu öğleden sonra ölçülür (14.00 civarı).
Gündüz ısınan yeryüzü, gece boyunca sıcaklık kaybeder. Sıcaklık kaybının en fazla olduğu saatler olan gündoğumundan önceki saatlerde günün en düşük sıcaklığı ölçülür.
Günlük hareketten kaynaklanan bu durum, gün içerisindeki sıcaklık farklarını oluşturur.
d) Bakı ve Eğime göre: sıcaklığı etkileyen etmenler
Yerşekillerinin güneşe bakan yamaçları daha çok ısınır. Buna bakı etkisi denir.
Güneş'e dönük yamaçlarda;
Sıcaklık daha yüksektir.
Tarım ürünleri erken olgunlaşır.
Karlar daha önce erir.
Toktoğan kar sının, yerleşmenin, tarımın ve ormanın üst sınırı daha yüksektir.
Dönenceler dışında, Kuzey Yarımküre'de güneye bakan yamaçlar, Güney Yarımküre'de ise kuzeye bakan yamaçlar daha çok ısınır.
Dönenceler arasındaki bir yerşeklinde ise bakı yıl içinde tarihe göre değişkenlik gösterir.
Eğim etkisi: Aşağıdaki şekillerde aynı yükseklikteki noktalar, bulunduğu yerdeki eğim farklılığı nedeniyle güneş ışınlarını farklı açılarla almakta ve sıcaklıkları farklı olmaktadır.
Yükselti
C noktası D'den daha sıcaktır.
Troposfer daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için yere yakın kesimlerde sıcaklık daha fazladır.
Yükseklere çıkıldıkça her 200 m. de sıcaklık 1 °C azalır.
Türkiye'de en düşük sıcaklıkların Doğu Anadolu'da ölçülmesinin nedeni yükseltidir.
Ekvatoral Bölge'de bile yüksek dağlarda kalıcı karlar bulunmaktadır.
Yükselti arttıkça sıcaklık düştüğü için;
Tarım etkinliklerinin süresi kısalır.
Karlı ve donlu gün sayısı, karın yerde kalma süresi artar.
Ürünlerin olgunlaşması gecikir.
1200 m. yükseklikteki bir gözlemevinde sıcaklığın 4°C olduğu anda, bu gözlemevi deniz seviyesinde olsaydı sıcaklığı 10°C olurdu (Çünkü her 200 m. aşağıya inildiğinde sıcaklık 1°C artar). 10°C sıcaklık, bu gözlemevinin deniz seviyesine indirgenmiş sıcaklığıdır.
Bir yerde gerçek sıcaklıkla indirgenmiş sıcaklıklar arasındaki fark fazla ise bu durum yükseltinin fazla olmasının sonucudur.
Nemlilik
Atmosferdeki nem, fazla ısınıp soğumayı engeller.
Nemin fazla olduğu yerlerde günlük ve yıllık sıcaklık farkı azdır. Nemin az olduğu yerlerde sıcaklık farkları fazladır.
Nemliliğin sıcaklık üzerine etkileri:
Ekvatoral Bölge'de günlük sıcaklık farkları çok azdır.
Çöllerde günlük sıcaklık farkları fazladır.
Dünya'da en yüksek sıcaklıklar Ekvator'da değil, dönenceler civarındaki çöllerde ölçülür.
Sıcaklık farkları kıyılarda az, iç bölgelerde fazladır.
Yükseklere çıkıldıkça sıcaklık farkları artmaktadır.
Nem oranının fazla olduğu yerlerde bulutluluk fazladır. Bulutluluğun fazla olması yerin atmosfere verdiği ısıyı tutarak (ışımayı engelleyerek) yeryüzünün çok fazla soğumasını engeller.
Kara ve Denizlerin Isınma Özellikleri
Denizler, karalara oranla daha geç ve daha az ısınıp soğur.
Bu durumun nedenleri:
a) Karaların ısınma ısısı ile denizlerin ısınma ıstsı farklıdır.
b) Karalarda ısınma en fazla bir metre derine inerken, denizlerde 200 metre derinliklere kadar ısınma gerçekleşmektedir.
Denizler geç ısınıp soğuduğu için karalar üzerine kışın ılıtıcı, yazın serinletici etki yapar. Kıyılarda sıcaklık farkları daha azdır.
Karaların iç kısımları denizlere göre kışın daha soğuk, yazın daha sıcak olur. Böylece denizel ve karasal iklimler oluşur.
Kuzey Yarımküre'de ortalama sıcaklıklar. Güney Yarımküre'ye göre birkaç derece daha yüksektir. Kuzey Yarımküre'deki yıllık sıcaklık farkları daha fazladır. Çünkü Kuzey Yarımküre' de karaların kapladığı alan daha geniştir.
Okyanus Akıntıları
Alçak enlemlerden yüksek enlemlere doğru oluşan sıcak akıntılar, etkilediği kıyılarda sıcaklığı artırırken, daha yüksek enlemlerden gelen soğuk akıntılar sıcaklığı düşürür.
Bu nedenle; sıcak su akıntılarının etkilediği Orta Kuşak karalarının batı kıyıları, soğuk su akıntılarının etkilediği doğu kıyılarından daha sıcaktır.
Sıcak Kuşakla ise kıtaların doğru kıyılarında sıcak su akıntıları batı kıyılarında ise soğuk su akıntıları etkilidir.
Rüzgârlar
Rüzgârlar geldikleri yöne göre sıcaklığı etkilerler.
Kuzey Yarımküre'de kuzeyden esen rüzgârlar hava sıcaklığını düşürür, güneyden esen rüzgârlar ise sıcaklığı yükseltir.
Güney Yarımküre'de ise kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı artırır.
Bu durumun temel nedeni "enlem" dir.
Deniz üzerinden esen rüzgârlar kışın ılıtıcı, yazın ise serinletici etki yapar. Bu durumun temel nedeni ise "kara ve denizlerin ısınma özelliğidir."
Sürekli rüzgârlar okyanus akıntılarının oluşumuna neden olarak, sıcaklık üzerinde dolaylı etkiye de sahiptirler.
Yüzeyin Özelliği
Bitki örtüsünün gür olduğu yerler, çıplak alanlara göre daha az ısınıp soğur.
Nemli yüzeyler daha az ısınıp soğur.
Kar örtüsüyle kaplı alanlar, ışınları daha çok yansıttığı için daha az ısınır.
Koyu renk kaya ve toprakların bulunduğu yüzeyler ısıyı daha fazla depo ettiği için, daha fazla ısınır.
İzoterm Haritaları
İzoterm (eşsıcaklık eğrileri): Aynı sıcaklığa sahip noktaların birleştirilmesiyle oluşan eğrilerdir.
İzoterm haritaları hem gerçek sıcaklıklara göre, hem de indirgenmiş sıcaklıklara göre çizilebilir.
Gerçek Sıcaklık Haritaları: Yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisi düşünülerek çizilen haritalardır.
Yukarıdaki izoterm haritasında gerçek sıcaklıklar
gösterilmiştir. Bu izoterm haritasında kapalı izoterm eğrileriyle gösterilen yörelerden A noktasının bulunduğu yer düşük sıcaklık adacığı B'nin bulunduğu yer yüksek sıcaklık adacığıdır.
İndirgenmiş Sıcaklık Haritaları: Yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisi ortadan kaldırılarak çizilen haritalardır.
Gerçek sıcaklık haritaları dar alanlar için, indirgenmiş sıcaklık haritaları geniş alanlar için düzenlenir.
Dünya Yıllık İzoterm Haritası
Yeryüzünde Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı
En yüksek sıcaklık değerlerine dönenceler çevresindeki karalar üzerinde rastlanır (Nem azlığı).
En düşük sıcaklık değerlerine kutuplar çevresindeki karalar üzerinde rastlanır (Enlem ve karasallık).
Yüksek enlemlerde kıtaların batı kıyıları, doğu kıyılarından daha sıcaktır (Okyanus akıntıları).
Kuzey Yarımküre, Güney Yarımküre'ye göre 2°-4°C daha sıcaktır (Kara ve deniz dağılışı).
izoterm eğrilerinin uzanışı paralellerin uzanışına tam uyum sağlamaz. Bu durum özellikle Kuzey Yarım-küre'de karaların geniş yer kaplaması nedeniyle daha belirgindir.
Meridyenlerin en sıcak noktalarını birleştiren eğriye Termik Ekvator denir. Karasallık, denizellik ve okyanus akıntılarının etkisiyle Termik Ekvator, Yer Ekvator'undan sapmalar gösterir.
Dünya Ocak Ayı İzoterm Haritası
Dünya'nın en soğuk yerleri Kuzey Yarımküre'de kutba yakın yerlerdeki karalar üzerindedir. (Sibirya ve Kanada'nın kuzeyi, Grönland).
En sıcak yerler, Güney Yarımküre'de, Oğlak Dönencesi çevresindeki karalar üzerindedir.
Dünya Temmuz Ayı İzoterm Haritası
Dünya'nın en sıcak yerleri Kuzey Yanmküre'de Yengeç Dönencesi çevresindeki karalar üzerindedir.
En soğuk yerler Güney Yanmküre'de Antarktika Kıtası üzerindedir.
Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası
Yıllık sıcaklık farkının Kuzey Yanmküre'de kutba yakın karalar üzerinde fazla olduğu gözlenir (Karaların fazla oluşu ve enlem nedeniyle).
Yıllık sıcaklık farkının Güney Yanmküre'de daha az olduğu gözlenir (Denizlerin daha fazla oluşu nedeniyle).
Kuzey Yarımküre Orta Kuşakla kıtaların batı kıyılarında sıcaklık farkı az iken doğu kıyılarında fazladır (Okyanus akıntıları nedeniyle).
